دار قالی و چله کشی

برا ی شروع به بافت یک قالی، بعد از آماده شدن طرح و نقش، مهمترین کار آماده کردن دار و چله کشی آن است.


بافت قالی بدون وجود دار ممکن نیست. دار قالی ، پایه ای است که تارها و پودها بر روی آن کشیده می شوند و تا پایان بافت، قالی بر روی آن سوار است و بعد از اتمام بافت ، با قیچی زدن بر ریشه های فرش، آن را از دار جدا کرده و به اصطلاح از دار پایین می آورند.
دار قالی

دستگاه های قالی بافی كه اصطلاحاً به آن ها دار نیز گفته می شود عبارتند از چهار چوبه هایی به شكل مستطیل از جنس چوب و یا فلز و سایر متعلقات آن از قبیل پایه ، نیمكت و چرخ دندانه های مربوطه. دستگاه قالیبافی دو نوع است و طرز کار آن ها یک است. اختلاف آنها از لحاظ وضع قرار گرفتن آنهاست یعنی تار آنها یا افقی و روی زمینی (کارگاه زمینی) و یا دیواری (کارگاه داری ) است. تار در هر دو دستگاه بین دو نورد کشیده شده برای ردیف زدن ، دومیله به نام " گورت" یا شمشه و " بچه گورت" به کار می برند. دار زمینی اغلب توسط چادر نشینان بکار گرفته می شود. در دار زمینی " شمشه" از سه پایه آویزان شده و برای بلند کردن آن بافنده با شاخ قوچی که در اختیار دارد طنابی را که آویزان شده می پیچاند و بدین ترتیب وقتی از ردیف استفاده می کند ، شمشه را بالا نگه می دارد. دار با میخهای چوبی به زمین مهار شده و به آسانی می توان میخها را کند و آن را حمل کرد.

اما معمول ترین دار قالی، دار دیواری است که نورد بالا و نورد پایین میان دو پایه عمودی به نام " پهلو" ( نبارد) قرار دارد. در ایام گذشته، در مرکز ایران به دلیل کمبود چوب، در دو دیوارروبروی هم سوراخی درست می کردند و نوردها را در آن می گذاشتند.

دستگاه های عمودی شامل انواع مختلف زیر می باشند.

دار ثابت

این نوع دار به صورت چهار چوبی است كه از اتصال دو تیره محكم و خدنگ به صورت افقی در بالا و پائین و همچنین دو تیر عمودی در طرفین تیرهای افقی تشكیل می شود. تارهای قالیچه و قالی به تناسب ظرافت و عرض فرش مورد نظر در بین تیر بالایی (سردار) و تیر پایینی (زیر دار) كشیده می شوند. كارگر بافنده روی تخته الوار مانندی مقابل دار فرش می نشیند و به تدریج كه كار بافت پیشرفت می كند. محل این تخته را بالاتر می برند. در این نوع دار طول فرش اندكی كوچكتر از فاصله تیرهی بالایی و پایینی دستگاه می باشد.

چله كشی یكی از مهمترین مراحل بافت فرش است. در یك بافت تمیز و شسته رفته نقش چله كش (تنه تاب) وارد و مسلط را هرگز نمی توان از كار بافنده با صبر و حوصله آن كم بهاتر شمرد. در امر چله كشی علاوه بر مهارت استاد كار چله كش انتخاب مواد اولیه مرغوب و دار مناسب نیز حائز اهمیت فراوان است. انتظار بیهوده ای است كه از یك دار كج و كوله حتی با نظارت چله كش ماهر بتوان فرشی بی عیب و نقص پائین كشید.
دار تبریزی

در این نوع دار نیز تارهای فرش تیرهای بالا و پایین دستگاه را دور می زنند. یكی از ویژگی های این نوع دار این است كه به تناسب پیشرفت كار ضمامن بالایی دستگاه كشیده می شود و در نتیجه تارها شل شده و قسمت بافته شده به پشت دار منتقل می شود و بدین گونه جای بافنده تغییر نمی كند و همیشه در همان ارتفاع قبلی مقابل دار قالی می نشیند. از این نوع دارها در تبریز و سایر شهرهای آذربایجان و هم چنین در اراك و قم و همدان و پاره ای از نقاط مركزی ایران استفاده می كنند.

دار كرمانی

از این نوع دستگاه اولین بار در كرمان استفاده شد و امروزه در برخی دیرگ از شهر های ایران مانند كاشان، نائین، اصفهان استفاده از آن معمول است. مكانیسم بافت در این نوع دار چنین است كه قسمت های بافته شده به تدریج به دور تیر پایینی پیچیده می شود در نتیجه با آن می توان فرش هایی با اندازه های بزرگ را بافت. یكی دیگر از قابلیت های این قبیل دستگاه ها این سات كه كشش تارها را با آن ها بهتر می توان كنترل كرد و در عوض به علت آن كه قسمت های بافته شده به پشت دستگاه منتقل می شود امكان مقایسه نقشه قسمت های بافته شده با نقاط قرینه منتقل شده به پشت دار وجود ندارد.
آماده کردن تار

چله كشی یكی از مهمترین مراحل بافت فرش است. در یك بافت تمیز و شسته رفته نقش چله كش (تنه تاب) وارد و مسلط را هرگز نمی توان از كار بافنده با صبر و حوصله آن كم بهاتر شمرد. در امر چله كشی علاوه بر مهارت استاد كار چله كش انتخاب مواد اولیه مرغوب و دار مناسب نیز حائز اهمیت فراوان است. انتظار بیهوده ای است كه از یك دار كج و كوله حتی با نظارت چله كش ماهر بتوان فرشی بی عیب و نقص پائین كشید.

چله كشی مانند طراحی و رنگرزی می تواند یك پیشه مجرد در مجموعه حرفه قالی بافی باشد. تفسیر این كلام این است كه یك چله كش الزاماً نباید بافنده باشد. او پس از خاتمه چله كشی می تواند بافت فرش را نیز انجام دهد و یا اینكه به سراغ دار دیگری برای چله كشی برود. كارش تا حدودی دقیق تر و فنی تر از بافنده است. محاسبی است كه با آگاهی از نقشه فرش، تعدادتارها و نوع آن ها و طول و عرض فرش را محاسبه نموده و به هنگام بروز اشكالات فنی قادر به یافتن راه حل های مناسب نیز می باشد.


اصولا در مناطقی که قالیبافی بصورت یک حرفه انجام می شود، یک فرد متخصص کار چله کشی است که وی را " چله دوان" یا " چله پیچ" می گویند. در واقع این افراد متخصص چله کشی برای بافت پاچه نیز هستند.

در قالیبافی برای تاربستن یا چله کشی روش دیگری نیز وجود دارد که " تاربند" (چله کش) یا خود قالیباف انجام می دهند. در این روش چله کش ابتدا پله ای گذاشته و روی نورد فوقانی می رود و سر نخ گلوله چله را به آن می بندد و بقیه آن را به سوی شاگردش که در کنار نورد پایینی نشسته می اندازد. شاگرد نخ را دور نورد پایینی پیچیده و دوباره آن را به سوی همکارش که در نورد بالایی است می اندازد و همیشه دقت می کند که یکبار از جلو و یک دفعه از عقب نخی بگذراند که میان دو ستون چله که در نیمه راه بین دو نورد قرار دارد کشیده شده است. این کار برای درست کردن چپ و راست است. فاصله میان تارها و کشش نخ را خوب حساب می کنند و این کار را ادامه می دهند تا تعداد نخ مورد نظر بسته شود. سپس " شمشه" یا " گوردرا" که در بالای سر بافنده قرار می گیرد و اصولا نقشه را بعدا در بالای آن قرار می دهند، درست ی کند. بدین ترتیب که نخ محکم پنبه ای دولا به نام " بندگورد" را دور یک چوب افقی و یا در میان نخ چله می پیچانند. پشت گورد چوب افقی دیگری می گذارند که کار " بچه گورت" را انجام می دهد.

طول چله برابر با طول یک قالی بزرگ و یا دو قالیچه است که اغلب جفت جفت آن را می بافند و مقداری نخ چله بین آنها فاصله می گذارند که سر و ته قالیچه ای ریشه (حاشیه) داشته باشدو بتوان ریشه ها را گره زد. نورد پایین را در شکاف پایه عمودی دار قالی فرو کرده و برای سفت کردن چله یک جفت " گوه" (تنگ) در آن فرو می کنند و اگر بخواهند چله را شل کنند این تنگها را بر می دارند.