طراحان نامدار فرش ایران

طراحان با ذوق این مرز و بوم در برخورد با فرهنگ ها و هنرهای اقوام مهاجر و مهاجم به این كشور با هوشمندی و بی ادعائی خاص خود گزیده ترین و دل پسندترین نقش های آن ها را انتخاب و در طرح های مورد عمل خویش گنجانیده و در نتیجه با ارائه طرح های تلفیقی و ابتكاری توانسته اند هنر نقش قالی ایران را به حد تعالی آن چنان كه شاهد هستیم برسانند.


تكمیل و تعالی نقشه فرش ایرانی به مرور زمان صورت گرفته . بنابر شواهد تاریخی فرش های ایران تا حدود چهارصد و پنجاه سال پیش (مقارن سلطنت شاه طهماسب)، با طرح های هندسی بافته می شدند و شاید تا حدودی به تحقیق بتوان گفت كه تنها بعد از این زمان بود كه طرح ههایی با خطوط منحنی و دوار در نقش قالی ایران وارد شد. در این زمان هنر – نقش قالی مانند دیگر هنرهای زیبا به حد كمال خود رسید.

طراحان نقش قالی

هنگام بحث درباره طراحان نقش قالی ایران اگر از گذشته های بسیار دور عهد صفوی كه تنها نام انگشت شمار تنی چند از این هنرمندان از جمله رضا عباسی ، میرک و سلطان محمد نقاش بر صفحات تاریخ هنر ایران باقی مانده است بگذریم و ادامه مبحث را با گذشتن از یك فضای خالی تاریخی به دوره پایانی عهد قاجاریه كشانیده و تاریخ نقش قالی را از زمان نقاش بزرگ كرمان "محسن خان" شروع كرده و به زمان حال برسانیم و به نام بسیاری از هنرمندان نقش قالی و تذهیب بر می خوریم كه حاصل تخیل و قدرت نقش آفرینی آنان به هنر قالی بافی ایران جلوه ابدی بخشیده اند.

طراحان بزرگ نقش قالی ایران را در یكصد و پنجاه سال اخیر در شش مركز مهم قالی بافی ایران بدین گونه دسته بندی می كنیم:

كرمان

سر سلسله نقاشان بزرگ ایران محسن خان نقاش معروف كرمانی است (متولدی سال 1211 شمسی و متوفی در سال 1290 شمسی). فرزند این هنرمند بزرگ حسن خان یكی از طراحان نام آور و برجسته نقش قالی است. شاگردان حسن خان به ترتیب عبارتند از: زمان خان ،احمد علی خان كربلائی ، اكبر فدائی ، كاشی نقاش ،حاج محمد جعفر ، عزیز الله بهارستانی ، رضا بهره مند و حسین رسولی راوری كه هر كدام از آن ها با ابداع نقش های جدید و دلفریب هنر نقش قالی را در خطه كرمان به اوج كمال خود رسانیدند.

در نسل سوم نقاشان كرمانی به نام های محمد علی شاهرخی پسر حسن خان ، اكبر بهارستانی فرزند عزیز الله بهارستانی ، عباس سروری ، احمد كیوان ، علی صوتی و حسین واعظی برخورد می كنیم.

اصفهان

در معرفی نام های معروف نقش قالی اصفهان بی تردید باید ابتدا به نام "عیسی بهادری" اشاره شود. این هنرمند برجسته در سال 1284 شمسی در دهكده برچالو (اراك) به دنیا آمد. او پس از اتمام مدرسه كمال الملك در سال 1315 به سرپرستی هنرستان هنرهای زیبا اصفهان برگزیده شد به مدت 30 سال در این سمت شاگردان زیادی را در همه رشته های هنرهای تزئینی به ویژه در نقاشی و تذهیب و نقش قالی تربیت كرد و طرح های بسیار جالبی را به مجموعه طرح های ایرانی افزود. جواد رستم شیرازی ، پورصفا ، هوشنگ جزی زاده ، محمود فرشچیان و جعفر قلی دادخواه همگی از دانش آموخته گان این هنرستان و از شاگردان و همكاران او بودند.

در بین شاگردان عیسی بهادری استاد محمود فرشچیان به شهرت بیشتری دست یافت. وی یكی از هنرمندان نام آور ایران در رشته های نقاشی مینیاتور است هر چند كه در رشته های تذهیب و نقش قالی و طرح كاشی نیز از تخصص و مهارت بالایی بهره مند است. از طرح های او كه بیانگر اندیشه ها و تخیلات نامحدود انسانی است تابلوهای زیبایی در كارگاه ههای فرش بافی ایران به ویژه تبریز بافته شده است. در این روزها كارگاه قالی بافی عالی نسب تبریز به صورت انحصاری به بافت آثار استاد اشتغال دارد.

تكمیل و تعالی نقشه فرش ایرانی به مرور زمان صورت گرفته است. بنابر شواهد تاریخی فرش های ایران تا حدود چهارصد و پنجاه سال پیش (مقارن سلطنت شاه طهماسب)، با طرح های هندسی بافته می شدند و شاید تا حدودی به تحقیق بتوان گفت كه تنها بعد از این زمان بود كه طرح ههایی با خطوط منحنی و دوار در نقش قالی ایران وارد شد. در این زمان هنر – نقش قالی مانند دیگر هنرهای زیبا به حد كمال خود رسید.

احمد ارچنگ (متولد 1293 شمسی) هنرمند برجسته دیگری است كه از او طرح های چشم نواز و زیبایی در نقش قالی بافی مانده است. شاگردان با استعداد این هنرمند به نام های عباس كرباسیون و رحمت الله شادمان در ادامه كار استاد هم اكنون به كار طراحی در اصفهان اشتغال دارند. جعفر رشتیان طراح معروف دیگری در اصفهان كه تا چند پیش در قید حیات بود در زمینه طرح های منظره ای نمونه های بسیار با ارزشی را از خود به جای گذاشت.

در خاتمه به نام حسین مصور الملكی (متولد 1270 شمسی) از نقاشان مشهور نقش قالی اصفهان اشاره می شود.

كاشان

در دفتر طراحان بزرگ و صاحب سبك كاشان در یكصد و ده سال اخیر ابتدا به نام رضا صانعی (میر سید رضا خان) كه از پیش كسوتان هنرمند نقش قالی است بر می خوریم. این هنرمند نامدار در سال 1265 شمسی در شهر كاشان متولد شد. او مانند سایر هنرمندان هم عصر خود نقاشی و طراحی را در نزد میرزا احمد و برادرش میرزا علی اكبر آموخت به زودی خود به مرحله استادی رسید. آثار او بیشتر به صورت دور نما و پرتره می باشند. همكار و داماد او میرزا نصرالله صانعی (نقاش زاده) نیز از اساتید فن نقش قالی است كه بیشتر در سبك كلاسیك كار می كرده است.

دبیر الصنایع ، آقا رضا وفا و میرزا عباس صنیعی نیز از استادان فن هستند و هنر نقاش قالی كاشان به مقیاس زیاد مدیون ذوق و نو آوری و خلاقیت هنری آنان می باشد. محمد و نظام افسری دو تن از اعضاء خانواده هنرمند افسری در كاشان می باشند كه در رشته نقش قالی به مرحله استادی رسیدند. كارهای این دو نقاش چیره دست بیشتر در مایه طرح های طبیعت و صورت سازی به چشم می خورند.

در یادآوری سایر هنرمندان صاحب شهرت این رشته باید به نام های محمد صنعی فرزند میرزا عباس صنیعی و مرتضی درویش و بالاخره سید محسن صانعی فرزند رضا صانعی كه در شهر مشهد به كار طراحی فرش اشتغال دارد اشاره شود.


تبریز

از قدیمی ها رسام ارژنگی و میر مصور را كه مینیاتوریست و نقاش قالی و از بنیان گزاران مدرسه صنایع متظرفه تبریز بوده اند و هم چنین حبیب الله امین افشار هنرمند برجسته دیگری كه در سال 1367 چهره در نقاب خاك كسید و محمد تقی خیابانی را نام می بریم و از هنرمندان نسل جوان تر ابوالحسن خیابانی ، اكبر برگی ، قلی نامی ، محمد حسین نجف زاده ، یوسف تأملی ، ابوالقاسم اماقانی ، رضا اسكندری و ابراهیم رضایی شایسته یادآوری هستند كه هر كدام از آنها با ذوق و كوشش فراوان سعی آن دارند كه برگ جدیدی بر دفتر طرح های جاودانی فرش ایران بیافزایند.

مشهد

از طراحان مشهور و قدیمی مشهد می توان عبدالحمید صنعت نگار (متولد 1287 در كرمان) را نام برد كه طراح نقشه بسیاری از فرش های بافته شده در كارگاه عمو اوغلی بوده است. طرح معروف به كوزه كنانی از كارهای این هنرمند است.

علی اكبر طرحچی فرزند عباس طرحچی معروف به نگارنده نیز از طراحان قدیمی و پرسابقه مشهد است. از نسل جوان تر محمد حسین فخرالواعظین مهدوی (متولد 1310 شمسی) فرزند شیخ عبدالكریم فخرالواعظین مهدوی طراح و نقاش قدیمی كرمانی و احمد بهبودی و حسین شهیدی نژاد هنرمندان كارگاه های قالی بافی آستان قدس رضوی و شركت سهامی فرش ایران شعبه مشهد شایسته تجلیل و یادآوری هستند.

تهران

در یادآوری نام هنرمندان نقش قالی و تذهیب در تهران نخست به سراغ نقش آفرینان هنرستان عالی هنرهای زیبای تهران رفته و حسین طاهر زاده بهزاد رئیس و استاد این هنرستان كه در نقش قالی و تذهیب و مینیاتور هنرمند برجسته ای بود معرفی می نماید.

رضا وفا كاشانی هنرمند نامدار دیگری كه به صورت آینه ای شفاف جلوه های هنری و مهارت های پدر و عموی با استعداد و پر هنر خود میرزا علی اكبر و میرزا احمد را بر روی هنرمندان نسل جدیدتر منعكس نمود.

غلامحسین صدیق اسكندانی (متولد 1280 شمسی در تبریز) استاد طراحی هنرهای تزئینی در اداره هنرهای زیبای كشور – اسدالله دقیقی هنرمند دیگری وابسته به هنرستان عالی هنرهای زیبای تهران ،هادی اقدسیه ، محمد حسین نقشه چی ، علی درودی ، علی اشرف كاشانی ، عبدالكریم رفیعی ، اسدالله غفاری ،(انجدانی) استادان نقش قالی و تذهیب اداره هنرهای زیبای كشور و بالاخره عبدالله باقری رئیس قسمت تذهیب این اداره شایسته هر گونه تجلیل و یادآوری هستند.

در بین شاگردان عیسی بهادری استاد محمود فرشچیان به شهرت بیشتری دست یافت. وی یكی از هنرمندان نام آور ایران در رشته های نقاشی مینیاتور است هر چند كه در رشته های تذهیب و نقش قالی و طرح كاشی نیز از تخصص و مهارت بالایی بهره مند است. از طرح های او كه بیانگر اندیشه ها و تخیلات نامحدود انسانی است تابلوهای زیبایی در كارگاه ههای فرش بافی ایران به ویژه تبریز بافته شده است. در این روزها كارگاه قالی بافی عالی نسب تبریز به صورت انحصاری به بافت آثار استاد اشتغال دارد.

از نقاشان كم و بیش جوانی كه به صورت آزاد در تهران فعالیت می كنند و یا در استخدام سازمان هایی مانند شركت سهامی فرش ایران هستند می توان حسن موسوی سیرت ، اكبر عندلیب ، جعفر پاك دست ، منصور تمسون و هم چنین خانم معصومه حسینی را نام برد.

در پایان باید از هنرمند بلند آوازه ای كه عنوان پدر فرش نوین ایران را به خود اختصاص داده است یاد کنیم.

استاد ابوالفتح رسام عرب زاده در سال 1293 در خانواده ای هنرمند در شهر تبریز متولد شد و در زمستان 1376 دار فانی را بدرود گفت. شادروان عرب زاده از فارغ التحصیلان هنرستان عالی هنرهای زیبای تهران بود. او در طی زندگی گهربار و خلاق هنری خود در تمام رشته های نقاشی و مینیاتور – مجسمه سازی – نقش قالی – رنگرزی و بافندگی قالی ذوق هنری و استعداد بی مانندی از خود نشان داد.

شكوفایی هنر استاد در طراحی و بافت فرش اندكی بیش از چهل سال پیش آغاز شد و همواره به عنوان یكی از استادان مسلم این رشته هنری در بین اهل فن شناخته شده بود. در آثار عرب زاده استفاده از مینیاتور كه اولین هنری بود كه در هنرستان هنرهای زیبای تهران با آن آشنا شده بود زیاد به چشم می خورد. شگفتی و اوج خلاقیت استاد این بود كه او با حفظ تمام میراث های هنری دست به نو آوری می زد و از چهار چوب نقش های سنتی بیرون می رفت كه گاهی مورد انتقاد برخی از هم كاران خود قرار می گرفت كه از طرح های او به عنوان «نقش غلط» یاد می گردند.

شادروان عرب زاده بنیان گذار اولین آموزشگاه هنری قالی بافی در تهران بود او در آخرین سال های حیات خود با مشاركت شهرداری تهران مۆسسه ای به نام "بنیاد فرهنگی و هنری فرش رسام عرب زاده" را پی ریز كرد و 66 قطعه از دست بافت های خود را نیز به پاس گذاران 66 سال از عمر خود به آن بنیاد اهداء كرد.