قالی تبریز

تبریز از زمان هلاكوخان مغول از مراكز عمده تولید و دادوستد قالی بوده است. پا به پای شهر هرات قالی بافی در آن مراحل تكاملی خود را می پیموده است. بخصوص در زمان صفویان با ایجاد كارگاههای بزرگ قالی بافی، بافندگان طراز اول گردهم آمده به بافت نمونه های ارزنده ای دست یافتند كه از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره كرد:

· قالی مشهور مسجد اردبیل (1539م) كه اكنون در موزه ( ویكتوریا و آلبرت) لندن از آن نگهداری می كنند.

· قالی دیگری كه مربوط به همین مسجد بوده و آن نیز در شهر لندن (موسسه دوین MAISAN DUVEEN) است. 

· یك تخته قالی كه به امپراطور چالز كوئینت( Charles Quint) تعلق داشته است

· دو تخته قالی بسیار زیبای موزه پولدی (Poldi) میلان كه اولی مربوط به سال 1522 م و دارای امضای غیاث الدین جامی و دومی می بایست بدون تردید مربوط به نیمه دوم قرن 16 باشد.

مدت چندین قرن از قالی ایران به عنوان كالای تجاری استفاده می شد ولی میزان این تجارت ناچیز بود تا اینكه در قرن 15، مردم كشورهای مغرب زمین آنرا شناختند و برای آن ارزش قایل شدند و از قرن 17 به بعد هم پس از آنكه قالی ایران به خارج از كشور راه یافته بود صنعتكاران تبریز با دریافت سلیقه مردم اروپا و آمریكا دست به بافتن قالی هایی زدند كه بازار آن كشورها را به خود اختصاص دادند.

تبریز كه در موارد بسیاری همواره علمدار نهضتهای مختلفی بوده است در اعتلای هنر فرشبافی ایران نقش به سزایی داشته و رونق دوباره و احیای هنر فرشبافی را در اواخر دوره قاجاریه و اوایل سلطنت پهلوی و راهیابی فرش ایران را به بازارهای جهان و گسترش این حرفه در تمام نقاط ایران را تنها مرهون هوش و ذكاوت بازرگانان و قالیبافان صبور این منطقه باید دانست.


- ساختار

ریز بافت ترین فرشهای ایران در تبریز بافته می شود. گره با قلاب و از نوع متقارن (تركی) و پودگذاری بصورت دو پوده (مانند كلیه نواحی ترك زبان) است.

تار فرش تبریز اغلب پنبه ای و بسیاری مستحكم و با دوام و پود و پرز پشم است. اما فرشهای ابریشمی نیز بصورت گل ابریشم، تمام ابریشم و یا چله ابریشم بافته می شود و قالیچه های چله ابریشم تبریز در نوع خود از بهترین فرشهای ایران است كه قسمت عمده ابریشم آن از خراسان و تهران تهیه می شود.

قسمت عمده پشمی كه در صنعت قالیبافی تبریز مورد استفاده قرار می گیرد از منطقه ماكو، كه كوهپایه باریكی است، تهیه می گردد. ماكو در شمال غربی ایران بین تركیه و جمهوری نخجوان كه جزء اتحاد جماهیر شوروی سابق است، قرار گرفته است. پشم ماكو مرغوب است ولی قدری خشن تر و زبرتر از مناطق دیگر شمال غربی و غرب كشور است. همین مختصات سبب شده كه قالیهای تبریزی قدری خشن شود. زمانی بخشی از پشم تبریز از ارومیه و مهاباد، دشت مغان. خوی و سلماس نیز تأمین می شد.

در مورد پرز فرشهای تبریز باید به این ویژگی اشاره كنیم كه حالت ظاهری این پرزها نه درخشان است و نه ابریشمین، و این موردی است كه درباره سایر گونه های فرش ایران نیز صادق است. این عدم شفافیت و خشكی را نمی توان به كیفیت به پشم نسبت داد كه كاملاً عكس این قضیه است و پشمها بخصوص وقتی كه از ماكو و یا از دشت طالش آورده می شوند دارای كیفیت بسیاری عالی هستند. این پدیده را در قالی های جدیدی كه دارای بافت بسیار ظریفی هستند و حتی در قالی های قدیمی نیزمی بینیم. عدم شفافیت و خشكی این قالیها ناشی از رنگرزی آن و استفاده از آب شور تبریز است كه دارای نمك فراوانی است.

نخ های پود قالی های تبریز، از دو رشته تشكیل شده اند: یكی از آنها ضخیم و دیگری نازك است. اولین رشته (سفید یا خاكستری) كه برای حجیم كردن كردن قالی و انعطاف پذیری آن در نظر گرفته شده است بصورت كشیده از میان نخ های تار كه در دو سطح زیر و رو قرار دارند عبور می كند. رشته دوم نیز كه غالباً به رنگ آبی نفتی یا قرمز است، از میان همین تارها می گذرد. با این تفاوت كه نخ های تاری را كه رشته پود اول از هم جدا كرده بطور محكم به یكدیگر پیوند می دهد. یعنی رشته نخ های تارهای زیرین در رو و تارهای رویی در زیر قرار می گیرند. با توجه به پشت قالی ها، متوجه می شویم كه قالی های جدید تبریز، با قالی های قدیمی آن تفاوت دارند، زیرا كه پشت قالی های جدید بیش از قالی های قدیمی دارای خطوط برجسته تری است. اگر قالی هایی را كه برای گره هایشان از خامه نازكتری استفاده می كنند مستثنی كنیم، قالی های تبریز بطور قابل توجهی،‌ضخیم، سنگین و بادوام هستند.

در مورد پرز فرشهای تبریز باید به این ویژگی اشاره كنیم كه حالت ظاهری این پرزها نه درخشان است و نه ابریشمین، و این موردی است كه درباره سایر گونه های فرش ایران نیز صادق است. این عدم شفافیت و خشكی را نمی توان به كیفیت به پشم نسبت داد كه كاملاً عكس این قضیه است و پشمها بخصوص وقتی كه از ماكو و یا از دشت طالش آورده می شوند دارای كیفیت بسیاری عالی هستند.

· دار تبریزی

دار تبریزی یا عمودی را از این رو تبریزی می نامند كه ظاهراً در تبریز اختراع شده است. در شهر تبریز انواع دیگر دار استفاده نمی شود چون این دستگاه ساده است و به كار بردن آن آسان و در عین حال ارزان نیز هست. در اغلب مراكز قالیبافی واقع در شهرهای شمال غربی و مركزی ایران نیز این نوع دار به كارمی رود. این دار نسبت به دار روستایی از چندین لحاظ برتری دارد. كار خسته كننده كلاف كردن چله ها و گره زدن آنها به تیر فوقانی و دوختن قسمت بافته شده قالی به تیر زیرین در این دستگاه حذف گردیده است. هنگام پایین كشیدن قالی می توان با بیرون كشیدن چهارگوه از شكاف باهوها چله ها را به سرعت رها ساخت. به این ترتیب قالی پایین می آید و قسمت بافته شده را طوری بر روی دار قرار می دهند كه به سهولت می توان آن را مورد بازرسی قرار داد.

· قلاب تبریزی

در شهر تبریز كارد مخصوص به كار برده می شود كه با كاردهای دیگر اختلاف مهمی دارد. این كارد تركیبی است از یك تیغه تیز و قلابی شبیه قلاب دكمه انداز كه در انتهای تیغه تعبیه شده است. از قلاب برای گره زدن و به جای گره زدن بوسیله دست، و از تیغه برای بریدن نخ پس از بستن گره استفاده می كنند.

در سراسر ایران نوعی شیوه قالیبافی تقلبی رواج یافته كه به شهرت نیك قالی ایران بسیار لطمه زده است. این روش زیان آور این است كه به جای گرفتن دو رشته تار و بستن گره به آن، گره را به چهار تار می بندند، به این ترتیب فرشی كه بافته می شود تنها نصف گره هایی را كه باید داشته باشد دارد. شهر تبریز یكی از مراكز معدود قالیبافی است كه این بیماری در آن شایع نشده است علت این امر به این دلیل است كه قالیبافان تبریز چون برای بستن گره به جای انگشت از قلاب استفاده می كنند، بستن گره با قلاب امكان پذیر نمی شوند. نتیجه این مصونیت به طور كلی به نفع قالیبافان تبریز تمام می شود.


· طرح های رایج

امروزه در تبریز همه نوع طرح را می توان پیدا كرد كه البته بررسی همه آنها امكان پذیر نیست و به زمان زیادی احتیاج دارد هر چند با گسترش طرح ها و نقش ها در نقاط مختلف كشور، دیگر نمی توان به طور یقین طرحی و یا نگاره و موتیفی را متعلق به نقطه ای خاص دانست و به همین ترتیب نمی توان فرش منطقه ای را با دیدن طرحی و یا نگاره ای تشخیص داد. به طور مثال در تبریز نمونه فرشهایی بافته می شود كه جدا از بافت و رنگبندی، دارای طرحی از منطقه كرمان است كه در تبریز به طرح كرمان قلم مشهور است.

به طور كلی طرح و نقشه فرش های تبریز بیشتر از سلیقه خریداران تبعیت می كند. طراحان تبریز اگرچه در اصول از طرح های معروف و قدیمی پیروی می كنند اما به این طرح ها جان می دهند و زیبایی می بخشند و نوآوری دارند.

در طبقه بندی كه شركت سهامی فرش ایران از لحاظ طرح و نقش فرشها صورت داده نقشه های قالی ایرانی در 19 بخش طبقه بندی شده است كه شهر تبریز نیز به جهت تنوع طراحان و كثرت آنها در اغلب این بخش ها آثار و نمونه هایی دارد از جمله نقشه آثار باستانی و ابنیه اسلامی نقشه شاه عباسی، نقشه اسلیمی، نقشه افشان، نقشه بندی خشتی، طرح درختی، طرح شكارگاه، نقشه قابی، طرح گلفرنگ، طرح گلدانی و طرح ماهی درهم (هراتی) به خصوص لاك پشتی و همینطور طرح محرابی و نقش محرمات و طرح هندسی و قالیها و قالیچه های تصویری و طرح بوته ای.

· رنگ بندی

در تبریز و اكثر مناطق آذربایجان بر روی نقشه شطرنجی، به شیوه كدگذاری و شماره نویسی رنگبندی می شود و هر طراح و رنگ بند برای خود مسطوره ای دارد و برای هر رنگ شماره ای در اختیار دارد كه بر روی نقشه نوشته می شود.

اغلب فرشهای ایران دارای رنگهای بخصوص هستند كه بیشترشان در محل بافت متداول است و با توجه به رنگها می توان محل بافت را تا حدودی تشخیص داد. ولی در تبریز برخلاف دیگر نقاط ، رنگهای متنوعی برای بافت فرشها مورد استفاده قرار می گیرد. رنگ فرش تبریز مانند طرح آن از سلیقه های مختلف سفارش دهندگان پیروی می كند اما دارای هماهنگی خاص است. 80 درصد اهمیت فرش تبریز مربوط به رنگ و بافت آن است.

قالی تبریز به جهت تنوع تولید كه به خاطر كسرت طراحان و تنوع طرحهاست در زمینه رنگ نیز متنوع تر و گسترده تر از نقاط دیگر می باشد. كمتر جایی را می توان سراغ گرفت كه به اندازه تبریز دارای تنوع رنگی باشد. این تنوع رنگ در تبریز تا جایی است كه حتی به جرأت می توان گفت كه هنوز بعضی از این رنگها نامگذاری نشده است.