نگاهی به وضعیت هنر – صنعت قالی بافی در آذربایجان شرقی

در واقع فرش ايران كه در زمان سلسله صفويان به اوج شهرت رسيده بود، به دنبال هجوم افغانها و آشفتگيهای پس از آنها تنزل يافت و تنها در زمان قاجار تا حدی خود را بازيافت و صدور فرش ايران بعنوان كالای تجارتی از راه آذربايجان و تركيه به اروپا آغاز شد و آنگاه كه ذخيره فرش ايران به ويژه در آذربايجان رو به پايان بود، با همت بازرگانان تبريزی در ساير شهرهای بزرگ، قاليبافی عمری دوباره يافت كه در اين ميان مشهد، كرمان، كاشان، اراك و همدان نقش مهمی را به عهده داشتند.

صادرات قالی ايران از طريق تبريز تا آن حد برای دولت ايران پر افتخار و مهم جلوه نمود كه تصاويری از اين رويداد بر روی نخستین كارت پستال های زيبايی كه در اواخر دوره قاجار چاپ شده بود، نقش بست و به اقصی نقاط جهان ارسال شد.

همزمان با شروع اقدامات بازرگانان تبريز در امر صادرات قالی به بازارهای جهاني، تجار و بازرگانان شهرهای مختلف كشور برای وسعت بخشيدن به فعاليت های خود و استفاده از امكانات و تسهيلات تجاری پايتخت به تهران مراجعت نمودند و در قسمتهای مختلف بازار تهران موجبات ترويج و توسعه هنر قاليبافی را فراهم آوردند.

از بزرگترين صادركنندگان فرش تبريز كه اولين پرچمدار صادرات فرش ايران نيز بودند و برخی خود در توليد فرش نيز دستی داشتند می توان به حاج يوسف قاليچی، حاج عبدالله قاليچی، حاج ميرزا جعفراسلامبولچی، حاجی صمدقره قاليچی، ميرزا علی اصغر و ميرزا علی اكبرو اسماعيل قاليچی ( فرزندان شادروان حاج عبدالله قاليچی)، صدقيانی، ايپكچی، حاج محمد ممقانی، محمد اف، ديلمقانی، آواكيان، كاسباريان و اردوبادی اشاره کرد.

فرش دستباف آذربایجان شرقی را در یک طبقه بندی كلی می توان به سه گروه با ويژگي های خاص تقسيم نمود: گروه قالي های شهری باف آذربايجان كه اغلب در غرب اين استان قرار دارند و مهمترين آنها عبارتند از: تبريز و اطراف آن مانند اسكو، مرند، مراغه.

گروه قالي های محلی و روستايی كه مهمترين آنها عبارتند از روستاهای اطراف هريس، سراب، اهر و بستان آباد، گراوان، بخشايش، شربيان و مهربان.

فرشهای عشايری آذربايجان كه در راس آنها می توان فرشهای عشاير شاهسون را نام برد. هرچند در كنار اين عشاير، ساير كوچندگان استان به ويژه عشاير ارسباران نيز به توليد انواع دستبافها و زيراندازهای زيبا مانند گليم و ورنی اشتغال دارند، اما دستبافهای گره دار عشاير شاهسون، (همچنين تا حدودی عشاير افشار آذربايجان) از شهرت بالايی برخوردارند.

با این تاریخچه به راحتی می توان پی به تاثیرگذاری هنرمندان قالی باف خطه آذربایجان شرقی پی برد. نقش این هنرمندان که با نور چشم خود میلیون ها گره را بر دار قالی می زنند، در حفظ، انتقال و ترویج تاریخ ایرانیان بی بدیل است.

پیر و جوان، زن و مرد در اقصی نقاط این استان پهناور پشت دار قالی گره می زنند تا معیشتی آبرومندانه داشته باشند.

زن عشایری آذربایجان که خود را فائزه معرفی می کند، می گوید: ما با فرش زندگی می کنیم، خداوند روزی ما را در دار قالی و با گره هایی که بر آن می زنیم می دهد.

وی می افزاید: فرش بافتن دشوار است ولی برای من که 40 سال است پشت دار قالی هستم، شیرین ترین لحظات گره زدن بر دار قالی است.

کمر خمیده، صورت چین و چروک دار و دستان کم توان این زن عشایری آذربایجان در واقع چنان کاری می کند که در جهان همتا ندارد.

آری، فرش با نور چشم، دستان پرتوان و صرف سال ها عمر حاصل می شود ولی آیا قدر چنین هنرمندانی ارج نهاده می شود!

برگزاری سومین دوره جشنواره گره زرین قالی آذربایجان فرصتی مناسب بود تا پای صحبت مسئولان و فعالان این هنر صنعت بنشینیم.

کاهش صادرات فرش

رئيس مرکز ملي فرش ايران به عنوان میهمان ویژه این جشنواره در گفتگویی از کاهش از کاهش هشت درصدي ارزش فرش دستباف ايران در بازارهاي جهاني خبر داد.

فيصل مرداسي که اصرار داشت کمتر به این کاهش ها پرداخت شود، اظهار داشت: با وجود این کاهش در طولانی مدت، در 11 ماه اخير ميزان صادارت فرش دستباف از مرز 429 ميليون دلار گذشت که اين ميزان از رشد 12.8 درصدي حکايت مي‌کند.

وی سهم فرش دستباف ایرانت را در جهان بی رقیب خواند و تصریح کرد: بر اساس آمارهاي بين‌المللي فرش دستباف ايران در بازارهاي جهاني از 40 درصد به 32 درصد کاهش يافته است. وي ادامه داد: با وجود اين ميزان کاهش هنوز رتبه نخست بين‌المللي در دست هنرمندان ايراني است، البته از لحاظ حجم توليد فرش جهان نيز ايرانيان حرف نخست را مي‌زنند.

معاون وزیر بازرگانی با بيان اينکه روند افزايش سهم فرش ايراني در بازارهاي جهاني در حال افزايش است، تاکيد کرد: در 10سال اخير از حيث افزايش سهم در سايه حمايت‌هاي دولت و اتخاذ برنامه‌هاي ويژه روند مثبتي داشته‌ايم.

وی گفت: در 11 ماه اخير ميزان صادارت فرش دستباف از مرز 429 ميليون دلار گذشت که اين ميزان از رشد 8/12 درصدي حکايت مي‌کند.

کم تجهی ها به فرش آذربایجان

فرش آذربایجان به ویژه تبریز با توجه به تاثیرگذاری که در بازارهای جهان داشته است، مواره در کنار نام فرش ایران تلالو می کند ولی جای تعجب و تاسف دارد که خبرها از کم توجهی مسئولان مرکز ملی فرش ایران به این خطه از میهن اسلامی دارد.

اسماعيل چمني، رئيس اتحاديه توليد‌كنندگان و بافندگان قالي تبريز با تاکید بر این کم توجهی ها می افزاید: در حالی شاهد برگزاری جشنواره های و سمینارهای مختلف با موضوع فرش در کشور هستیم که اثری از نمایندگان فرش آذربایجان نیست!

وی ابراز داشت: فرش آذربایجان همواره شهره عام و خاص بوده است ولی نگاه های تبعیض آمیز و کم توجهی به فعالان فرش آذربایجان موجب سرخوردگی و ناامیدی بین این قشر شده است.

وی تاکید کرد: در حال حاضر بيش از 40 درصد توليدات فرش كشور سهم آذربايجان شرقي است، به همين دليل ضرورت دارد مركز ملي فرش ايران توجهي دو چندان به اين استان داشته باشد.

چمنی با بیان اینکه قاليبافي يكي از پاك‌ترين، زيباترين و اشتغال‌زاترين رشته‌ها به شمار مي‌رود، افزود: فرش هنر، فرهنگ و پيشينه تاريخ ما ايرانيان است و به همين دليل توجه دولتمردان و نمايندگان مجلس را مي‌طلبد.

رئيس اتحاديه توليد‌كنندگان و بافندگان قالي تبريز با بيان اينكه فعاليت بيش از يك دهم جمعيت كشور در هنر ـ صنعت قاليبافي را دليلي بر اهميت توجه به فعالان اين بخش خواند و اظهار داشت: با وجود فعاليت اين تعداد در رشته فرش ولي در برنامه پنجم توسعه كشور كمترين توجهي به مقوله قاليبافي نشده است.
وي تاكيد كرد: انتظار داريم دولت و نمايندگان مجلس با درك اهميت موضوع بيش از پيش به مطالبات قاليبافان به عنوان ميراث‌داران تاريخ و فرهنگ كشور توجه كنند.

تولید برای صادرات

در حال حاضر یکی از دغدغه های مدیران بخش های مختلف اقتصادی بحث افزایش صادرات غیر نفتی است و در این میان فرش به عنوان کالایی هنری و اقتصادی بیشترین نقش را در صادرات غیر نفتی بر عهده دارد.

صادق نجفی، رئیس سازمان بازرگانی آذربایجان شرقی نیز با تائید این موضوع اظهار داشت: هنرمندان قالی باف آذربایجان شرقی بیش از 70 درصد تولیدات خود را به کشورهای مختلف جهان صادر می کنند که این موضوع نشانگر ظرفیت بالای امر صادرات در این بخش است.

وی فرش آذربايجان را هنري‌ترين، صنعتي‌ترين، متنوع‌ترين قالی در جهان خواند و افزود: با این اوصاف اغراق نیست اگر تبریز را پایتخت فرش جهان بخوانیم.

وی همدلی و وحدت بخش خصوصی و تشکل های مختلف فرش را اهرم توسعه فرش آذربایجان خواند و افزود:بخش خصوصي و تشكل‌هاي مردمي در صورتي كه با اتحاد و همدلي در كنار يكديگر باشند، زمينه بهره‌مندي از فرصت‌هاي جهاني براي كشورمان بيش از پيش افزايش مي‌يابد.

ثبت طرح ایرانی

رشد اقتصادى چين و فتح بازارهاى صادراتى در سال هاى گذشته بيش از آنكه برپايه پيشينه اقتصادى و صنعتى اين كشور باشد، مبتنى بر حركت سريع و رشد قارچى توليد و صادرات از طريق اقتباس از صنايع پيشگام و نام هاى بزرگ تجارى و اقتصادى جهان بوده است.

در حال حاضر کشورهای چین، پاکستان و نپال به عنوان کشورهایی که نام فرش ایران را بر محصولات خود ثبت می کنند، تاثیر فراوانی بر صادرات فرش دستباف ایرانی گذاشته اند.

فرش ایران و آذربایجان به دلیل بالا بودن قیمت و کیفیت در بازارهای جهانی مشتریان خاصی دارد ولی در بازارهای رقابتی کیفیت تنها یکی از شاخصه ها است بنابراین برای دستیابی به بازارهای باید چاره اندیشی کرد.

مرداسی، رئیس سازمان ملی فرش معتقد است: با وجود چالش‌هاي موجود سر راه هنر ـ صنعت فرش ايران اگر برنامه‌ريزي و پيگيري‌هاي لازم صورت گيرد به راحتي مي‌توان جبران گذشته‌ها را كرد.

وی می گوید: ا تمام توان خود را به كار مي‌گيريم تا طراحان و نقاشان ايراني آثار خود را ثبت ملي كنند.

با همه این اوصاف آنچه بیار دردآور ایت عدم برخورد بین المللی با کشورهایی است که دست به سرقت فرهنگی و هنری ایرانیان می زنند و بدون کمترین توجهی در بازارهای جهانی خود را با نام فرش ایرانی معرفی می کنند، در صورت تداوم شرایط موجود بسیار محتمل خواهد بود که در کمتر از یک دهه آینده فرش هایی در بازارهای جهانی به فروش برسند که با نام فرش ایرانی تنها از آسمان ایران ترانزیت شوند.